Wat is (de essentie van) leiderschap

‘Wat versta je onder leiderschap?’ Die vraag stelde een CEO me laatst in een kennismakingsgesprek. Mijn hoofd racete. Waar begin ik? Persoonlijke ontwikkelingsprocessen, neurologie, overlevingspatronen, motivatie en weerstand, groepsdynamiek…er valt zoveel over leiderschap te zeggen. Daarnaast vroeg ik me af welk perspectief op leiderschap nu relevant was voor de situatie waar zij zich in hun organisatie bevonden? 

Dus ik begon met “Nou. Pfoe heb je even?”

Leiderschap is zo’n omvangrijk begrip dat het niet even in een kort kennismakingsgesprek of artikel valt te bespreken. Toch is het heel nuttig om te weten wat het nu precies is. Dat geeft houvast en richting als je de rol van leider hebt.

Daarom wil ik je in dit stuk meenemen in mijn ontdekkingen over wat de essentie van goed leiderschap is. Dit artikel is een vertrekpunt voor een artikelenserie waarbij ik verder de diepte in ga over dit boeiende onderwerp.

Wat mensen zeggen over leiderschap

Laten we beginnen bij termen die je vaak hoort als je vraagt wat is leiderschap is. Dit zijn dan vaak de termen die men noemt:

• Visie hebben, voorstelling
• Initiatief nemen
• Mensen meekrijgen
• Organiseren (van bijvoorbeeld mensen, projecten of informatie)
• Belangen afwegen
• Begrip van behoefte en benodigdheden van mensen of voor taken
• Bewuste besluiten nemen gebaseerd op de belangen
• Doelen stellen
• Helder maken, communiceren
• Inzicht in wat belangrijk is, prioriteren

Deze termen zijn op zich allemaal waar en hebben zeker met leiderschap te maken. Maar het zijn vooral vaardigheden en eigenschappen. Daarmee vang je in mijn ogen niet wat de essentie van leiderschap is. Daarvoor hanteer ik een andere kijk dit concept.

Laten we die stap voor stap proberen te vangen.

Context en verbinding

Leiderschap is ten eerste altijd contextafhankelijk. Elke situatie is immers anders en vraagt daarom ook iets anders van leiders. Daaruit zou je de conclusie kunnen trekken dat er dus niet één definitie is. Een crisis vraagt misschien een hands-on aanpak, terwijl een team met professionals juist bloeit door je handen ‘er vanaf’ te houden. 

Als leider gaat het er dus niet om dat je blind één stijl of aanpak toepast, maar weet wanneer welke werkt. Alleen weet je als leider niet zomaar welke stijl of aanpak wanneer nodig is. Daar heb je iets voor nodig. Een belangrijke voorwaarde voor effectief leiderschap is dat je in verbinding staat met de situatie, de mensen, de behoefte, wat er leeft en nodig is.

Met verbinding bedoel ik dat je als leider open staat om de realiteit onder ogen te zien – zonder deze weg te duwen, te negeren, er om heen te draaien, goed te praten of meteen in reactie op te lossen (want dit is meestal niet echt oplossen maar een versie van wegpoetsen). Je kan bijvoorbeeld opmerken dat het project nu niet goed loopt, dat er frustratie in het team is, en dat er om de hete brij heen gedraaid wordt . Je staat dan niet in verbinding als je meteen het gaat oplossen of je voet op het gaspedaal zet. Je komt dan wel in verbinding door niet toe te geven aan je neiging tot reactie en juist naar de puinhoop te kijken, en stilstaan bij wat er nu echt gebeurt. In verbinding zijn is bewust en actief gedrag: Luisteren wat er echt gezegd wordt, doorvragen wat er echt mee bedoeld wordt, blijven waarnemen of je echt goed ziet wat je nog niet ziet, aannames checken, negatieve voorspellingen opmerken en adresseren. Dat is actief in verbinding zijn met de realiteit.

Alleen door echte verbinding met wat er nu speelt kan je als leider echt bewust worden van de realiteit. Dit noem je aansluiten bij de realiteit. Hier begint realisatie in de betekenis van begrip. Want de informatie die je hiermee krijgt is cruciaal, omdat je alleen met deze informatie begrijpt welke aanpak wel functioneel is.

Getriggerd door de realiteit 

De informatie die je krijgt als je echt de realiteit onder ogen komt, doet wat met je als leider. Het laat je als het goed is niet onbewogen. Je wordt getriggerd om te reageren in de vorm van gedachtes, gevoelens, conclusies, (ver)oordeling, en neiging tot (re)actie.

Beau Lotto Neurowetenschapper laat zien in zijn boek ‘Anders kijken’ hoe een trigger werkt:

Op het moment dat je realiteit laat binnenkomen maken je hersenen heel snel en onbewust een aantal stappen: Input → betekenis → conclusie → neiging tot (re)actie.

Je hersenen geven betekenis aan wat je ziet. Je ziet een collega zitten in een gespannen houding, terwijl die lastig uit zijn woorden komt wanneer hij vertelt over de voortgang van het project. Je hersenen geven nu de betekenis: ‘Hij heeft het niet onder controle’. Vervolgens trekken je hersens onbewust de conclusie: ‘dit project gaat fout’ gevolgd door je neiging tot actie: ‘shit, ik moet ingrijpen, anders gaat het fout en faal ik als leidinggevende.’ 

De betekenis die je geeft is gebaseerd op ervaringen in het verleden, niet op de realiteit van het nu. Dus als je niet uitkijkt trekt je gemakkelijk de verkeerde conclusie, en ga iets oplossen wat er helemaal niet is. Door mee te gaan in deze conclusie ga je juist uit verbinding met wat nu er echt gebeurt. Je reactie kan soms de juiste zijn, je kan ook de plank totaal misslaan. Door je conclusies te toetsen kom je weer in verbinding met de realiteit in het hier-en-nu.

Hoe duidelijker het voor je is dat ‘hoe het nu is’ fout gaat, des te sterker word je (ver)oordeling: Dit is niet goed, het moet beter. Als leider wordt je geconfronteerd met een verschil tussen ‘hoe het nu is’ en een ‘hoe het hoort’ of ‘hoe je wil dat het zou zijn’.

Alleen al het bestaan van dit verschilt betekent dat er wellicht meer potentie in zit: het kan beter. Misschien…

Ongemak en brandstof

Dit verschil tussen hoe het is en hoe je wil dat het is, geeft twee dingen: ongemak en brandstof.

Het leidt tot ongemak omdat we namelijk geprogrammeerd zijn om zo snel mogelijk uit dit soort situaties te komen. Want onbewust beleven onze hersenen deze situatie als een aanval op voorwaardes voor overleven: ‘Word ik wel geaccepteerd door deze groep waar ik deel van uitmaak’. Zelfs een leider worstelt met zulke gedachtes. We zijn geprogrammeerd om te voorkomen dat onze plek in een groep in gevaar komt. Want uit een groep gezet worden staat biologisch gelijk aan een doodvonnis. 

Tegelijkertijd geeft dit verschil ook brandstof, omdat het de motivatie geeft om in actie te komen en verandering te brengen. Dit heet ook wel ‘creative tension’ de spanning die triggert om te gaan creëren. 

Hoe je omgaat met dit ongemak en deze brandstof is precies waar het om draait bij leiderschap. Laat je je als leider meevoeren door je automatische reactie die getriggerd wordt, of neem je verantwoordelijkheid om goed te kijken wat er in het hier en nu gebeurt waardoor men vastloopt en wat nodig is om de weg naar volle potentie vrij te maken.  En dat brengt me bij de defintie en essentie van leiderschap.

Leiderschap is: een continu proces van steeds bewust kiezen potentie te realiseren

Wat is dan de essentie van leiderschap? De essentie is dat je bewust acties kiest die zorgen dat jij en de situatie dichter bij ‘hoe het ook kan zijn’ komen. Je gaat helpen de potentie waar te maken.

De kortste definitie van leiderschap krijgen we als we deze twee bijeenvoegen: leiderschap is een continu proces van steeds bewust kiezen potentie te realiseren

Ik wil hierbij twee woorden nader toelichten:

Realiseren 

Realiseren heeft in deze definitie van leiderschap twee betekenissen die beide van toepassing zijn.

• Realiseren in de zin van bewust worden dat er ongerealiseerd potentie ergens in zit. Plat gezegd: zien dat iets beter kan. Bijvoorbeeld een verzorger ‘realiseert’ zich dat bepaalde procedures leiden tot veel uren gedoe en de patiënt er niet mee geholpen wordt. Hiervoor is het nodig om aan te sluiten bij de realiteit van het hier-en-nu.
• Realiseren in de zin van iets maken, in de wereld zetten, realiteit maken. Bijvoorbeeld dezelfde verzorger inventariseert hoe de procedure simpeler kan op een manier dat de patiënt wel geholpen wordt, en zorgt dat deze procedure ook in gebruik wordt genomen.

Bewust kiezen

Bewust kiezen betekent dat je actief die rol en acties neemt die nodig en functioneel zijn. Dat je dus ook begrijpt welke acties nodig zijn en welke niet. Het begint ermee dat je de realiteit onder ogen komt en blijft en vervolgens niet meegaat in de impuls van je overlevingspatroon. Dat je je niet verschuilt achter obstakels, maar opstaat en de plek waar het gebeurt – daar waar je nodig bent – in stapt. 

Laat je het in een vergadering weten als een belangrijk maar gevoelig punt onbesproken blijft? Check je even in bij die collega die veel te veel op haar schouders neemt? Maak je zaken simpel en helder als iedereen er omheen draait? Durf je beslissingen te nemen? Dát is bewust kiezen voor potentie.

Continu proces

Leiderschap is een herhalend proces van steeds weer open staan voor de realiteit, steeds weer het ongemak verdragen, steeds weer zien wat er nodig is, kiezen voor de functionele actie, leren wat niet werkt, leren wat wel werkt. Leiderschap gaat dus om voortdurend dat ongemak toe te laten, deze voelen en bewust ervan te zijn – adequaat te handelen zonder in overlevingspatronen te schieten.

• Lees hier meer over waarom ongemak (ver)dragen belangrijk is als leider

Het geeft rust, kracht en zelfvertrouwen om leiderschap te zien als een continu proces. Het is nu eenmaal zo dat elke keer dat je adequaat handelt in een situatie, je de situatie verandert. Gevolg: je komt in een nieuwe situatie. En die nieuwe situatie heeft weer zijn eigen onvolmaaktheden en triggers. Je wordt weer uitgedaagd om adequaat te handelen. Het is nooit af.

Mensen die leiderschap niet als proces zien, kunnen in de onbewuste valkuil trappen van de hoop dat ze ooit helemaal klaar zullen zijn – gekoppeld aan onbewust ingeprente boodschap: ‘je bent pas goed als je werk ook helemaal perfect en af is.’ Mensen die vanuit deze beleving werken, hebben een risico om in een uitputtingsslag te raken waar alles wat ze doen altijd net niet goed genoeg is en ze altijd tekort komen. Het is nooit goed genoeg.

Mensen die leiderschap als proces kunnen zien kunnen rust hebben dat ze altijd precies op die plek zijn waar ze horen te zijn: in het hier en nu. Ze zijn altijd precies op het punt van ontwikkeling waar ze zijn. Ze kunnen erop vertrouwen dat die plek waar ze de enige plek waar je impact kan hebben op het steeds verder ontplooiende potentie. Ze kunnen er ook op vertrouwen dat ze op die plek precies de lessen krijgen die ze nodig hebben om verder te komen. Door goed te kijken naar wat er echt speelt. Door leiderschap op deze manier te zien krijg je meer rust en ruimte om beter verbinding te maken met de realiteit en veel effectiever te acteren – zonder achter je adem te lopen.

Controle, Overgave en Transformatie

Het is ook een proces om leiderschap te kunnen zien als proces. Deze houding vraagt overgave. Overgave aan dat je het niet zeker weet, en juist goed moet waarnemen en verbinden om het te kunnen weten. Juist door los te laten ben je in controle. Juist door niet toe te geven aan die onbewust diepe angsten in ons van ‘Ben ik wel genoeg, heb ik wel controle?’ kan je adequaat handelen waardoor potentie gerealiseerd wordt.

Als je op deze manier in dit proces van leiderschap stapt, kan het niet anders dan dat je ontwikkelt en transformeert. De situaties geven je precies de lessen die je dan te leren hebt. Je wordt steeds bekwamer in het mooie realiseren van wat jij ziet dat kan – en tegelijkertijd ontdek je steeds meer wie je eigenlijk bent en wat voor iets moois je te brengen hebt. Je leert dit steeds beter vorm. Steeds op een genuanceerder, krachtiger kloppender niveau, met misschien wel steeds meer impact.

Leiderschap is bereidheid om zelf getransformeerd te worden. Echt leiderschap is daarmee niet alleen belangrijk voor de ander, maar ook voor jezelf. Pure win-win.

Wil je eens verder praten omdat er iets in je klaar is voor een volgende stap in het voortdurende proces van leiderschap? Stuur me een bericht [mailto:support@schoolofmavericks.com], en dan neem ik graag de tijd om samen met jou de stap te ontdekken.